این مقاله به نقطه نظرهای متفاوت خاورشناسان در رابطه با سنت پیامبر اکرم که در مورد اعتبار حدیث، تدوین و استناد آن به پیامبر اکرم(ص) مطرح شده است، توجه مي كند؛ خاورشناسانی مانند «گلدزیهر» و «شاخت» به عنوان اولین کسانی هستند که در مورد سنّت، به ویژه حدیث، تحقیق کردند و آثاری را بر جاي گذاشتند. نويسنده نخست شبهات آن ها نسبت به سنت را بيان و نقد كرده است. هم چنين برخی ادعاهای مطرح شده در مورد صفات فردی و سیره عبادی پیامبر اکرم(ص) ، را بررسی كرده و در ميان بحث به این نتیجه رسیده است که شبهات آن ها در رابطه با سنّت و استناد آن به پیامبر اکرم(ص) ، سیره فردی و نیز در مورد عبادت از قبیل روزه، بدون در نظر گرفتن حقایق تاریخی و سیره عملی حضرت بوده است.

سنّت، مستشرقان، پيامبر، اسلام.

«سنت» به عنوان دومین و مهم ترین منبع تشریع اسلامی، مورد تحقیق و بحث محققان و علماي اصول و حدیث قرار گرفته است. دانشمندان غربی نیز در این زمینه با نگرش های متفاوتی بحث کرده و آثاری بر جاي گذاشته اند. اين تحقيقات بعد از قرن نوزدهم به دست «گلدزیهر» و «جوزف شاخت» گسترده تر شد. تلاش آن ها در حوزه «سنت» با اين هدف بود که ریشه زماني حدیث و سیره نویسی، چگونگي اعتبار آن در برابر قرآن کریم، علل گسترش نقل حدیث و سیره نویسی، را بيابند که در باره آن ها کار بسيار اندكي شده و گاهی نيز شبهه ها و تهمت هايی به پیامبر اکرم(ص) و مسلمانان وارد شده است.

سنّت در لغت به معنای طریقت، روش و جاری شدن چیزی است.
ابن فارس می گوید: ماده «س، ن، و» اصل واحد به معنای جاری شدن چیزی و انداختن آن با راحتی سنت گفته می شود (ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج3، ص12)
راغب می گوید: سنت؛ یعنی طریقت و روش و سنة النبی یعنی راه و روش پیامبر اکرم(ص) که آن را اختیار می کند و برای خودش مقصد قرار می دهد (راغب الاصفهانی، مفردات فی غریب القرآن، ص 244).
ابن منظور سنت را سیره چه خوب و چه بد معنا کرده است (ابن منظور، لسان العرب، ج6، ص 399).
سنت در اصطلاح: علماي اصول و فقه و محدثان، تعاریفی را برای سنت بیان کرده اند که در ذیل به برخی از آن ها اشاره می کنیم.
ابن تلمسانی می گوید: سنت نزد اصولی ها عبارت است از آن چه از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است؛ از قبیل قول، فعل و تقریر ایشان9 و نزد فقهاي شافعی و جمهور اصولی ها مترادف مندوب، مستحب، تطوع نافله، مرجوح فیه است؛ اما نزد علماي حدیث بر اقوال، افعال، تقریر، صفات خَلقی و خُلقی هم چنین بر سیره عملی و مغازی پیامبر اکرم(ص) اطلاق می گردد (ابومحمد النصری المصری، شرح المعالم فی اصول الفقه، ج1، ص 49).
شاطبی می گوید: به هرچه از پیامبر(ص) نقل شده است، سنّت اطلاق می شود و سنّت به عمل صحابه نیز گفته شده است (شاطبی، الموافقات فی اصول الشریعه، ج4، ص5).
شیخ مظفر مي نويسد: سنت نزد فقها به قول، فعل و تقریر نبی گفته می شود و نزد فقهاي شیعه به قول، فعل و تقریر معصوم (نیز) سنّت گفته می شود (مظفر، اصول الفقه، ج3، ص61).
تعریف ابن تلمسانی جامع تر از همه تعریف ها می باشد؛ زيرا او ضمن بیان تعریف از دیدگاه علماي حدیث، صفات خَلقی و سیره علمی و مغازی پیامبر(ص) را نیز ذکر کرده است که مستشرقان علاوه بر حدیث و سیره عملی پیامبر، صفات ویژگی های آن حضرت را نیز مطالعه كرده اند.

بسیاری از محققان غربی در مطالعات و تحقیقات خود به اندازه قرآن به سنّت اهمیت داده و آثاری در حدّ کتاب يا مقاله به جای گذاشته اند يا ضمن نوشته هاي خود، به سنت پيامبر(ص) توجه كرده اند برخي از خاورشناسان سنت پژوه؛
1. اگناز گلدزیهر (Ignaz Goldher)، وي مؤلف کتاب «العقیده والشریعه فی الاسلام» است. او در این کتاب سنت را آداب، رسوم و فکر امت اسلام دانسته و درباره تاریخ حدیث و اسباب جعل مطالبي نوشته است (اگناز گلدزیهر، العقیده و الشریعه فی الاسلام، ص 41).
2. پروفسور مونتگمری وات، مؤلف سه کتاب: محمد9 در مکه، محمد9 در مدینه، محمد(ص) پیامبر سیاست مدار.
3. کارن آمسترانگ، مؤلف کتاب زندگی نامه پیامبر اسلام.
4. هارالد موتزکی، صاحب کتاب زندگی نامه محمد(ص) بررسی منابع.
5. مایکل کوک، مؤلف کتاب امربه معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی.
6. جان دیون پورت، داراي کتاب عذر به تقصیر پیشگاه محمد9 و قرآن.
7. ولفرد مادونگ، صاحب کتاب جانشینی حضرت محمد9.
8. ریچارد بل، مؤلف کتاب درآمدی بر تاریخ قرآن، فصل اول، دوم و نهم.
9. کارل بروکلمان، داراي کتاب تاریخ نگاری قرآن.
10. ر.ف.بولی، مؤلف کتاب الرسول حیاه محمّد.
11. اتین دینه، مؤلف کتاب محمد پیامبر خدا.
12. مینو صمیمی، نويسنده کتاب محمد در اروپا.
13. واشنتن افرینج، داراي کتاب محمد و خلفاءه.
14. جوین بول، نويسنده مقاله «حدیث» در دائرة المعارف قرآن ليدن.
15. ونسنک، نگارنده مقاله هاي «سنت» و «صلوة».
16. تئودور نولدکه، داراي کتاب تاریخ قرآن.
17. رودی پارت، نويسنده مقاله «أمّی».
18. یوسف شاخت، نگارنده مقاله اي با عنوان «اصول» و ارزیابی احادیث اسلامی.
19. کونستا ویرژیل گیورگیو، مؤلف کتاب محمد پیغمبری که از نو باید شناخت.
20. رالف لینتون، مؤلف «سیره تمدن».
21. ساچیکو موراتا و ویلیام چیتیک، نويسندگان کتاب سیمای اسلام.
22. مایکل جان دی گوجه، تحقیقی درباره رسالت پیامبراکرم(ص) نوشته و در مقابل حرف های شبرنجر و پاوش، از اسلام» دفاع كرده است.
23. ویکتور شیون (1844ـ1913)، مؤلف کتاب 12 جلدی که جلد دهم آن به قرآن و حدیث مربوط است.
24. هنری لامنس بلژیکی، مؤلف «قرآن و سنت» و «آیا محمد امین بوده»، «عصر محمد9 و تاریخ سیره».
25. گوستاو وایل، نويسنده کتاب هاي محمد(ص) پیامبر: زندگی و مذهبش، (سهیلا شینی میرزا، مستشرقان و حدیث، ص 91 و 92).

سنّت پیامبر اکرم(ص) به عنوان مهم ترین نصّ و منبع آموزه هاي اسلامی مورد توجه خاور شناسان قرار گرفته است. نوع نگاه به شخصیت پیامبر اسلام از سوي آنان تأثیر زیادی در ارائه تصویر در مورد سنت حضرت9 داشته است.

عده ای از خاورشناسان در اعتبار حدیث تشکیک کرده اند و آن را ساخته مسلمانان می دانند، مانند «گلدزیهر» و «جوزف شاخت».
گلدزیهر می گوید: هیچ جنبه ای از عبادات، عقايد یا احکام فقهی نداریم؛ الا اینکه برای آن حدیث نقل شده است. در حدیث، افکار ربانیین، تعلیمات فلسفه یونانی، حکمت های ایرانی و هندی دیده می شود (اگنازگلدزیهر، العقیده والشریعه فی الاسلام، ص 53 ـ 49).
«شاخت» می گوید: اطلاعات موثقی در دست نداریم که بگوییم احادیثی که به پیامبر نسبت می دهند، مربوط به دوره نخست اسلام باشد ؛ حتی اصطلاح «سنّت» نیز عراقی بوده است؛ نه مدنی و حدیث نتیجه وضع دو قرن و نیم بعد از هجرت می باشد و تصور این که «مدینه» زادگاه سنّت است، به قرن سوم مربوط است. (جوزف شاخت، ارزیابی مجدد احادیث اسلامی، علوم حدیث، ش34، ص 120ـ 118)

نکته مشترک دو نظر این است که هر دو می خواهند اعتبار حدیث را نفی کنند؛ حتی شاخت پا را فرا تر مي گذارد و انتساب حدیث به پیامبر را زیر سوال مي برد. ما با بیان این که سنّت (به ویژه حدیث) در زمان حيات پیامبر نوشته شده بود، انتساب آن را به پيامبر اکرم ثابت و ملاک شناخت حدیث صحیح از مجعول را بیان می کنیم تا مطلب روشن شود.

سنت از صدر اسلام به عنوان دومین منبع تشریع اسلامی، اهمیت ویژه اي داشته است و چون پیامبر اکرم وظیفه تبلیغ دین را به عهده داشت، آیات قرآن را بیان و تفسیر می کرد (جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ص214) و به دنبال رخداد مهم یا در پي مطرح شدن پرسشي، مشکل را با توضیح هاي لازم حل می کرد (نورالدين عتر، منهج النقد، ص40).
اصحاب پیامبر به نقل تاریخ از همان لحظه اول با شنیدن سخنان حضرت، دست به نوشتن می زدند و هزاران صحابه زن و مرد در مدت بیست و اندي سال از پیامبر حدیث نقل کردند و سخنان، كارها، حرکات، سکنات و حتي خواب و بیداری حضرت را، با نوشتن يا حفظ كردن، نقل كرده اند (محمد ظاهر الجوابی، الجرح والتعدیل بین المتساهلین والمتشددین، ص7).
پیامبر اکرم نیز به عده ای از اصحاب برای نوشتن خطبه ها و احادیث سفارش می کرد و در تاریخ، صحیفه های مشتمل بر احادیث پیامبر از برخی از اصحاب نقل شده است، از قبیل حضرت علی (ابي عبدالله ابن محمد بن اسماعيل بن ابراهيم بن المغيره بن بردزية بخاري، صحيح البخاري، ص 46، ح 111 و مسلم، ح1370)، جابر ابن عبدالله انصاری، عبدالله ابن عمرو ابن عاص و غیره. (طباطبائی، سید کاظم، تاریخ حدیث شیعه، ج1، ص22، به نقل از: تذکره الحفاظ، ص5؛ علاءالدين علي المتقی بن حسام الدين الهندی، كنزالعمال في سنن الاقوال والافعال، ج5، ص285، ح 2946).
آن حضرت به اصحاب خود حدیث ياد مي داد و برخی از آن ها نیز هر چه را كه پیامبر می گفت، می نوشتند؛ چنان چه عبد الله ابن عمرو ابن عاص می گوید: از پیامبر برای نوشتن حدیث اجازه خواستم و حضرت اجازه داد. من نيز هر چه از پیامبر اکرم می شنیدم، می نوشتم و هدف از آن، حفظ حدیث بود؛ اما قریش مرا از این کار منع کردند و گفتند: تو هر چه از رسول خدا می شنوی، می نویسی! او یک انسان است که در حال غضب و رضا سخن می گوید. دست از نوشتن حدیث بردار! من جریان را به پیامبر اکرم نقل کردم. حضرت در جواب فرمود: بنویس، قسم به نام کسی که جانم در دست اوست! من جز حق چیزی نمی گویم (ابو داود، سنن، ح 3646؛ ابن ابی شیبه، المصنف، ج5، ص313). در تاریخ آمده است که پیامبر اکرم با تعبیر های مختلف برای نوشتن حدیث امر مي کرد، از جمله:
1. «قیدوا العلم بالکتابة» (کاظم طباطبايی، تاریخ حدیث شیعه، ج1، ص17)؛ «علم را با نوشتن به بند بكشيد».
2. «اکتبوا لابی شاة» (ابن صلاح، علوم الحديث، ص182)؛ «بنويسيد براي ابي شاة».
پیامبراکرم در مسجد خیف خطبه ای خواند که شخصی به نام «ابی شاة» تقاضا کرد خطبه را بنويسند و به او بدهند. پیامبر اکرم نیز امر كرد آن را بنويسند، از این رو حدیث به نام «حدیث ابی شاة» مشهور شد.
پیامبر اکرم به طور خاص به حضرت علی فرمود: این علم را بنویس که در دنیا و آخرت به شما سود می رساند (کاظم طباطبائی، همان، ج1، ص22، با نقل از: کنزالعمال، ج 10، ص 262).
3. از امام محمد باقر نقل شده است که پیامبر اکرم(ص) به حضرت علی(ع) فرمود: هر چه به تو املاء می کنم، بنویس. علی(ع) پرسيد: یا رسول الله آیا نسبت به من ترس نسیان دارید؟ پیامبر فرمود: نه، از خداوند خواستم تو را از فراموشی محفوظ بدارد؛ ولی این را برای ائمه بعد از خود بنویس (سيد محمد رضا جلالي، تدوين السنة الشريفه، ص 73).
4. پیامبراکرم کلام و خطبه ها را به برخی از اصحاب خاص املاء می نمود. عايشه در باره حضرت علی7 مي گويد: پیامبر اکرم علی(ع) را خواست تا دوات و قلم را همراه بیاورد. آن گاه چیزی بر او املاء کرد و او نوشت تا اين كه ادیم پر شد (همو، ص 73).
5. ام سلمه مي گويد: پیامبر اکرم ادیمی را خواست و علی(ع) نیز نزد آن حضرت بود. پیامبر همواره املاء می کرد و علی7 می نوشت، حتی بطن ، پشت و کناره های ادیم پر شد (همو، ص 73، با نقل از: ادب الاملاء والاستقلاي، سمعاني، ص 12 و 13).
6. در منابع دو فرقه نام برخی از صحیفه ها آمده است که با املاي پیامبر و نويسندگي حضرت علی(ع) است، از قبیل صحیفه علی، کتاب علی و کتاب فاطمه که به نقل تاریخ هر سه را حضرت علي(ع) با املاي پیامبر نوشت (محسن امين، اعیان الشیعه، ج 1، ص 353ـ351).
نامه ها، یکی دیگر از شواهد کتابت حدیث در عصر پیامبر، نامه های حضرت است که به كارگزاران خویش در مناطق مختلف می فرستاد و در آن دستورهای مربوط به جمع آوری زكات یا برخی احکام دین را بیان می کرد.
نامه حضرت به «عمرو ابن حزم الانصاری» كارگزار و نماینده آن حضرت در یمن (جلالی، ص 78، با نقل از: دلائل النبوه، ج1، ص120).
نامه به وائل بن حجر الحضرمی و قوم وي در حضرموت (محمد ابن سعد کاتب واقدي، الطبقات الکبري، ج1، ص278).
نامه اي که نزد ابوبکر بود و احکام مربوط به زكات ها ودیات در آن نوشته شده بود (بخاری، ابن عبدالله محمد ابن اسماعيل بن ابراهيم ابن المغيره بن بردزبة، کتاب الزکاة، باب زکاة الغنم، ص269، ح 1453 و 1454).
ابن سیرین درباره نامه های پیامبر می گوید: اگر کتابی را بخواهم داشته باشم، دوست دارم نامه های پیامبر در دستم باشد (ابن سعد، طبقات، ج 7، ص 145).
صحيفه ها، وجود صحیفه ها دلیل دیگری بر جمع آوری و تدوین حدیث در عصر پیامبر است. در تاریخ صحیفه های را نام برده اند که از میان آن ها صحیفه علی7 نزد دو فرقه مشهور است.
بخاری مي نويسد: ابو جحیمه گفت: از امام علی پرسیدم آیا نزد شما (غیر از قرآن) کتاب دیگری هست؟فرمود: نزد ما چیزی غیر از کتاب خدا وجود ندارد... . پرسیدم در این صحیفه چیست؟ فرمود: مطالبی درباره مقدار دیه، احکام آزادی اسيران و این که مسلمان به خاطر قتل کافر کشته (قصاص) نمی شود (بخاری، کتاب العلم، باب کتابه العلم، ص46، ح114 و3053، 3168، 4431، 4432، 5669، 7366؛ مسلم ح 1637).
کتاب دیگری نيز با نام «کتاب علی» با املاي پیامبر و خط علی(ع) نوشته شده است که مشتمل بر تأویل تمام آیات قرآن، بیان حلال و حرام و حدود هر چیزی است که امت تا روز قیامت به آن نياز دارند (احمد ابن علي الطبرسي، الاحتجاج علي اهل اللجاج).
صحیفه های دیگری نیز ذکر شده است که مشتمل بر احادیث پیامبر است، از قبیل: صحیفه انس ابن مالک (احمد ابن حنبل، مسند رياض، ص89، ح599)، صحیفه سعد ابن عباده، (سیر اعلام النبلاء، ج3، ص395؛ اخبار فی الاصابه، ج1، ص71) صحیفه سمره ابن جندب، (تهذیب التهذیب، ج4، ص236)، صحیفه ابوهریره و صحیفه همام ابن منبه (حاکم عبیسان، تاریخ تدوین السنة وشبهات المستشرقین، ص 117).
کتاب های اصحاب، برخی از کتاب ها بعد از وفات پیامبر، به دست عده ای از اصحاب در موضوع هاي خاص نوشته شد که بر گرفته از احادیث پیامبر بود، مانند «کتاب علی» (محسن امين، اعيان الشيعة، ج1، ص13، ح7) در «قضا» (همو، ج1، ص296)، کتاب «زید ابن ثابت» در «فرائض» (سير اعلام النبلاء، ج6، ص50) همچنین کتاب «جابر ابن عبدالله انصاری» در مورد «مناسک»(عبدالرزاق، المصنف، ج 11، ص 159).
در باره ابن عباس آمده است، بعد از وفات پیامبر اکرم، نزد اصحاب می رفت و از آن ها دربارة احادیث پیامبر مي پرسيد و آن ها را جمع می کرد.
با توجه به اهتمام پیامبر و آثار بر جاي مانده از اصحاب و تصریح برخی اصحاب به نوشتن حدیث در عصر پیامبر، جای برای شک در مورد تدوین حدیث در عصر حضرت باقی نمی ماند.
ادعای «شاخت» مبنی بر این که اصطلاح سنت عراقی بود؛ نه مدنی، بايد بگوييم، به نظر ما اين ادعا هم درست نیست؛ چرا که واژه (سنّت) به معنای قول، فعل یا تقریر پيامبر با همین نام در عصر آن حضرت نیز به كار مي رفت. حضرت علی7 در مورد نكاح از پیامبر اکرم نقل کرده است: «هر که دوست دارد از سنّت من پیروی کند، همانا ازدواج از سنت من است»؛ «من احبّ ان یتبع سنّتی، فان من سنتی التزویج» (حر عاملی، وسائل الشیعه کتاب النکاح باب استحباب النکاح، ج20، ص 18، ح24911). در حدیثی دیگر آمده است: «نکاح سنت من است و هر که از سنت من روي گران شود، از من نیست»؛ «النکاح من سنتی فمن رغب عن سنتی فلیس منی» (محمد ری شهری، منتخب میزان الحکمه، ص 233 به (نقل از: مجلسي، بحارالانوار، ج 103، ص 220).
هم چنين پیامبراکرم بیش تر تبلیغ را در مکه و مدینه انجام مي داد و بعد از استقرار حکومت اسلامی در مدینه و به دنبال آمدن احکام بیش تر از سوي خداوند در زمینه های عبادات، امور اخلاقي، اقتصادی و سیاسی ، با سخنان و رفتار خود مردم را هرچه بیش تر به فیض مي رساند؛ بنا بر این، امت هم در مدینه و هم در مکه از سنت بهره مند شدند و به آن عمل کردند و با این واژه آشنا بودند، لذا ادعای این که اصطلاح «سنت» عراقی است؛ ادعايي بدون در نظر گرفتن حقايق تاریخی می باشد.
قدیمی ترین کتاب های حدیثی از منظر شيعه متعلق به قرن اول است، مثل حواشي مصحف امام علي(ع)، كتاب سليم و...؛ اما حديث نگاري از منظر اهل سنت به نيمه اول قرن دوم هجری باز مي گردد؛ نه نيمه دوم قرن دوم و سوم؛ چنان كه جامع معمّر ابن راشد (88 ـ 158) در نيمه اول قرن دوم تکمیل و موطاء ابن مالک (93ـ179) در سن جوانی وي و در سال 143 هجری نوشته شد. جامع عبدالله ابن جریج (80 ـ150)، سنن اوزاعی (88 ـ 158) و سنن ابن عروبه (80 ـ 156) نیز در نيمه اول قرن دوم تدوین شدند (حاکم عبیسان، تاریخ تدوین السنة وشبهات المستشرقین، ص 117).

«گلدزیهر» مطرح کرده بود كه احادیث احکام، عقايد، و... جعلی است و احادیث افکار ربانی ها و آموزه هاي فلسفه یونانی و حکمت های ایرانی و هندی در آن ها دیده می شود (گلدزیهر، العقیدة والشریعة فی الاسلام، ص 49ـ53).
اگر مراد او، روایت هايی باشد که از طریق راویان دروغ گو و جاعل مشهور نقل شده است و سنخیتی با مضمون آیات ندارند و مخالف آیات و سیره قطعی اند؛ چنان كه برخی تازه مسلمانان كه در اصل یهود و مسیحی بودند یا عده اي از کور دلان در عصر پیامبر و بعد از وفات ایشان، حديث جعل می کردند ، ما آن را نفی نمی کنیم و معتقديم چنین روایاتی در تاریخ هست، حتی پیامبر اکرم(ص) نیز به چنين رويكردي تصريح کرد و فرمود: «ایها الناس قد کثرت علی الکذابه فمن کذب علی متعمدا فلیتبوء مقعده من النار»، (معماری ، نقد متن حدیث از دیدگاه اندیشوران شیعه، ص27، با نقل از: کافی، باب اختلاف الحدیث، ص62، ح1)، مردم دروغ بستن بر من زیاد شده است. همانا هر کس آگاهانه بر من
دروغ ببندد، جایگاهش در جهنم است». ما اين گروه از روايات را حجت نمی دانیم و بالا تر از آن علماي رجال از دو فرقه برای شناخت حدیث صحیح از ضعیف ، اصولی را بیان کرده اند که با در نظر گرفتن آن ها می توان حدیث صحیح و ضعیف را از هم تمیز داد. در ذیل خلاصه اي از ملاک های هر دو نوع حدیث را بیان می کنیم.

1ـ سلامت نص روایت از نظر لغوی و قواعد نحوی.
2ـ پاک بودن سند حدیث از دروغ گویان ، جاعلان، سیاست بازان و اهل تحریف .
3ـ سلامت نص روایت از تناقض و تعارض با اخبار صحیح.
4ـ مخالفت نكردن نص حدیث با آیات صریح قرآن و امور بديهي عقلی (معماری، همان، ص123 به نقل از: جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج1، ص 46).

1ـ مخالفت صریح متن و مضمون حدیث با قرآن یا سنّت متواتر یا با قواعد عامه و کلی برگرفته از قرآن و سنت؛ به گونه اي که به هیچ وجه تأویل پذير نباشد (معماري، همان، ص 97).
2ـ مخالفت حدیث با حقايق مسلم تاریخی عصر معصومان.
3ـ مخالفت مضمون حدیث با امور بدیهی عقلی.
4ـ مخالفت مضمون حدیث با امور محسوس و قضایای طبیعی.
5ـ موافقت متن حدیث با مذهب راوی؛ اگر از افراد منحرف یا غالی باشد.
6ـ وجود وعده های گذاف و ثواب های عظیم برای امری کوچک یا وعیدهای شدید برای امری صغیر در متن حدیث (مامقانی، مقباس الهدایه، ص52 و 53).
7ـ رکیک و زشت بودن الفاظ یا فساد معانی حدیث؛ به گونه ای که با شأن و منزلت معصوم ناسازگار باشد.
8ـ وجود چيزي در حدیث که انگيزه برای نقل آن زیاد بود؛ اما تنها یک نفر روایت کرده است (معماري، همان، ص97 و 98).
با در نظر گرفتن این نکات می توانیم آن عده از احادیثی را که با انگیزه سیاسی و برای دفاع از عقايد خود یا توجیه احکام فقهی ويژه اي، جعل کرده اند، تشخیص بدهیم و صحیح را از مجعول جدا کنیم؛ چنان كه بزرگان علما از دو فرقه در علم رجال و حدیث آثار زیادی در رابطه با رجال شناسی و نقد متن حدیث نوشته اند؛ بنابر این نمی توان سنت پیامبر اکرم را به بهانه وجود برخی احادیث جعلی از ریشه بی اعتبار خواند.

خاور شناسان در مورد سیره عبادي پیامبراکرم نيز شبهاتی ذكر كرده اند. از جمله در مورد جنبه تربیتی روزه كه از مهم ترین عبادات به شمار می رود، تشکیک کرده و آن را به جنگ بدر ربط داده اند. در اين باره «جان راسل هینلز» می گوید:
«در خلال اولین هجرت، حضرت محمد روزه ای یک روزه و بیست و چهار ساعته به نام «عاشورا» را مقرر کرد. این همان روزه ای بود که یهودیان حجاز به نام روزه « توبه و ندبه» داشتند و در دهمین روز ماه «تشرین» بود. در قرآن این روزه، به نام عاشورا یاد نشده است؛ ولی در روایات اسلامی ذکر شده است. برقراری روزه یک ماهه ماه رمضان، تنها در ساعات روز به جهت پیروزی مسلمانان در جنگ بدر سال 624 میلادی و در سال دوم هجری واقع شد (جان راسل هینلز، راهنمای ادیان زنده، ص 385).
«واگتندونگ» نيز مي نويسد:
«روزه ماه رمضان ، شاید به عنوان شکر گزاری مربوط به پیروزی غزوه بدر، تعیین و تشریع گردیده است» (ریچارد بل، درآمدی بر تاریخ قرآن، بازنگری مونتگمری وات، ص 241).
بررسی: شبهه كنندگان بدون در نظر گرفتن حکمت فلسفه روزه، قضاوت کرده اند، اما وقتی به آیات و روایات توجه می کنیم، در می یابیم که تقوا، ترحم بر فقیران ، حصول اخلاص و... از علل وجوب روزه است (بقره، 183؛ کلام حضرت زهراء3 که فرمود: «فرض الله الصیام تثبیتاً للاخلاص» (طبرسی، الاحتجاج، ج 1، ص 134).
احکام اسلام از طریق قرآن و سنت معتبر ثابت است و خدا هر حکمی را طبق مصلحت برای انسان ها جعل مي كند كه روزه یکی از آن ها است. حال اگر روزه برای شکرگزاری در مقابل پیروزی جنگ بدر یا برای تمرین نظامی بود، باید تنها بر مردان قوی واجب می شد؛ در حالی که روزه حتي بر دختران کم سن و زنان واجب است (عبد الرحمن بدوی، دفاع از قرآن در بربر آراء خاورشناسان، ص 100).
ادعای تقليد روزه از یهود و مسیحیت نيز با تمسک به آیه 183 سوره بقره که در آن تعبیر «علی الذین من قبلکم» آمده و به یهودیان و مسیحیان اشاره دارد (دايرة المعارف الاسلامیه، ج14، ص397)، درست نیست؛ زیرا هرچند روزه اسلام را به روزه ملت های قبل نسبت داده شده است، اما این دلیل نمی شود که هر دو يكسان باشند، زيرا ممکن است از لحاظ عدد يا وقت با هم فرق داشته باشند (ر.ک. به: طبرسی، مجمع البیان، ج2، ص 6).
در تاریخ می بینیم که حضرت موسی روزه سی روز ماه ذی قعده و پانزده روز دیگر را به خاطر مناجات واجب کرد (طبری، تاریخ، ج3، ص103). در کتاب مقدس هم درباره یهود و مسیحیان آمده است که روزه چهل روزه داشتند؛ چنان كه در باره حضرت موسی آمده است:
«چهل روز در کوهی ماندم که نه نانی خوردم و نه آبی نوشیدم (کتاب مقدس، سفر تثنیه، باب 9، آیه 9، ص 263).
درباره حضرت مسیح نيز آمده است:
«آنگاه پس از روزه گرفتن چهل روز و چهل شب، بالاخره گرسنه شد» (کتاب مقدس، انجیل متی، باب 4، ص 1و2).
یهودیان روزه ای یک روزه به مدت بیست و پنج ساعت دارند که از غروب شروع مي شود و تا اول شب روز بعد ادامه می یابد خوردن و آشامیدن و پوشیدن کفش در آن حرام است. (جان راسل هینلز، راهنمای ادیان زنده جهان ، ج 1، ص 95). روزه یهودیان به خاطر برخی شرايط خاصی فرض می شود؛ به طوری که برخی روزه ها به توبه و مغفرت خواهي از گناهان مربوط است. در کتاب مقدس آمده است :
«بر شما یک مدت روزه فرض شده است، به این که در روز دهم ماه هفتم نفوس خودتان را به خضوع در آورید و هیچ یک از شما، چه اهل شهر چه مسافری که در میان شما وارد می شود، هیچ کاری انجام ندهد» (کتاب مقدس سفر لاوین، باب 16، آیه 29).
آنان روزه های دیگری به یاد بود تخریب بیت المقدس و اسارت بابلیان می گیرند که عبارت است از: روزه ماه چهارم (تموز)، ماه پنجم (آب)، ماه هفتم (تشرین) و روزه ماه دهم (تبیب) که جز روزه کفاره، همه روزه ها از سپیده دم تا دیده شدن نخستین ستاره ادامه دارد. (كتاب مقدس، سؤلاوين، باب 16).
روزه اسلام با روزه امت های قبل فرق می کند؛ به طوری که روزه در اسلام به مدت یک ماه (رمضان) و در وقت معین، از فجر تا غروب آفتاب، گرفته می شود (ر.ک. به: بقره/ 184، 185 و 187). آیه 184، روزه داشتن را در روزهای معین ذکر مي كند و آیه بعدی مدت را با ذکر «ماه رمضان» توضیح مي دهد، پس روزه طبق فرمان قرآن، یک ماه (رمضان) است.
فرق دیگر این که برای درست بودن روزه در اسلام باید از مفطرات پرهیز کرد؛ یعنی از خوردن، آشامیدن سر در آب فرو بردن، باقی ماندن در حال جنابت و... بايد اجتناب کرد (محمد بن جمال الدين مكي، العاملي الشهيد اول، الروضة البهيّه في شرح اللمعة، ج1، ص211)؛ اما در روزه امت های قبلی چنین شرطی وجود ندارد و تنها از خوردن و آشامیدن دوري می کنند. برخی از روزه های یهودیان سحر هم ندارد؛ چنان كه در روزه بیست و پنچ ساعته گذشت. فرق این دو روزه در حدیثی از پیامبر اکرم این گونه بیان شده است، فرق میان روزه ما و روزه اهل کتاب، خوردن سحر است (مسلم، صحیح، ص501، ح 1096). با این توضیحات فرق دو روزه آشکار و ادعای اخذ آن از دیگر ملت ها تكذيب مي شود؛ البته روزه ای با نام روزه عاشورا در برخی از کتب حدیثی عامه به اين صورت آمده است.
محمد ابن المثنی حدثنا هشام قال: اخبرنای ابی عن عائشه قالت: «کان یوم عاشورا تصومه قریش فی الجاهلیه وکان النبی یصومه فلما قدم المدینه صامه وامر بصیامه فلما نزل رمضان کان رمضان المفروضة وترک عاشورا فکان من شاء صام ومن لم یشاء لم یصمه» (صحيح بخاري، ص100، ح4505)، ولي این حدیث به خاطر ضعف سندش معتبر نیست، چون «یحی» در سند آن آمده است که رجالی ها او را تضعیف کرده اند، حتی ابن حبات، نقل روایت از یحی را جایز نمی داند (شهاب الدین احمد ابن علی حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج2، ص230)، از این رو این روایت نمی تواند ادعای آن ها را ثابت کند. در نتیجه روزه در اسلام، جز در نام، سنخیتی با روزه یهودیان و مسیحیان ندارد.

عده ای دیگر از مستشرقان حدیث و سیره عملی پیامبر اکرم(ص) را با دید مثبت مطالعه و گاهی شبهات در مورد پیامبر اکرم و سنّت را رد و از آن حضرت و سیره عملی اش دفاع کرده اند.
این نکته در تحقیقات و آثار برخي خاورشناسان یافت می شود که مطالعات خود را عاری از پیش فرض های متعصبانه مي ساختند و در پي کشف و بيان حقیقت بودند، لذا در اظهار نظرهای خود انصاف را نشان مي دادند، مانند:
1ـ رالف لینتون، پیامبر اکرم(ص) را مردي تاریخی، امین و صادق مي شمرد (رالف لینتون، سیر تمدن، ج 1، ص 358) و می گوید:
«در حقیقت پیغمبر اسلام9 یکی از پیبغمبران نادر الوجود است که توانست در هنگام وفات مجموعه ای قوانین و اصول تعلیمات دینی خود را مضبوط و معین و صریح تحویل جانشینان و پیروانش دهد» (همو، ص 360).
2ـ کونست اورژیل گیورگو، سیره تبلیغی حضرت و نشر تعلیم و معرفت را به طور خاص ذکر مي كند و اهمیت دادن به علم و معرفت در دین اسلام را از افتخارات آن می داند و به این خاطر به مسلمانان تهنیت می گوید (كونستاويرژيل گيورگيو، محمد پيغمبري كه از نو بايد شناخت، ص 45).
3ـ کارن آمرسترانگ، سیره تبلیغی پیامبراکرم(ص) را خالی از خشونت توصیف مي كند و حضرت9 را دارای روحیه قوی، و فردي محبوب و شخصیت حضرت را نقطه آغاز تفاهم غرب و اسلام می داند و مي نويسد:
«اگر مسلمانان به درک بهتر و عمیق تر از سنت های ما غریبان در دنیای قرن بیستم نیاز دارند ما نیز به تغییر روش برخورد متعصبانه خود نیاز داریم. شاید بهترین نقطه آغاز برای این تفاهم، شخصیت خود محمد باشد؛ شخصیتی پیچیده، محبوب و قوی که پذیرش اعمال و رفتار او گاهی برای ما سخت است؛ ولی مستحکم و با ایمان و اتکا به استعدادهای نهفته خدای، دین خود را بدون اتکا به شمشیر؛ بر خلاف آنچه افسانه غرب گردیده است، پابرجا نمود؛ دینی که معنای آن اسلام یعنی صلح و مدارا پذیری است (كان آرمسترانگ، زندگي نامه پيامبر اسلام، ص12).
4ـ جان دیون یورت، گوشه های مختلفي از سیره عملی پیامبر اکرم(ص) را در کتاب خودش مي آورد و تهمت های مستشرقان را نقد مي كند. برخی از این تهمت ها مربوط به ویژگی های شخصی پیامبر اکرم(ص) است، از قبیل مبتلا شدن به بیماری «صرع»، دروغ گویی و غیره. برخی دیگر از این تهمت ها به سیره اجتماعی، اعم از سیاسی و خانوادگی، مربوط است، از قبیل تشویق به شهوت پرستی، میل به زنان با اجازه دادن ازدواج با بیش از یک زن و جنگ ها و مغازی، برخی هم به سیره تبلیغی حضرت مربوط مي شود، مانند استفاده زور در تبلیغ دین اسلام.
او در مورد سنت گفتاري پیامبر بحثی چندان نمي كند و تنها ضمن تمجید از پیامبر، صداقت در گفتار وي را ذکر مي كند و می گوید: چیزی که بر محبوبیت و حسن شهرت وی افزوده، صدق گفتار و صحت کردار و حسن عدالت و انصاف اوست (جان ديون پورت، عذر تقصير به پيشگاه محمد و قرآن، ص 14).
وي پیامبر اکرم را ناشر امور اخلاقی و مبلغ توحید مي شمرد (زندگي نامه پيامبر اسلام، كارن آمسترانگ، ص12) و تهمت فریب کاري را چنین رد می کند:
«آیا ممکن است کسی که در جامعه بت پرستی، وحدانیت را رایج کرد و مشروبات الکلی که منشأ انحطاط اخلاق است را منع کرد و مرد بزرگ و غیوری بود، فریب کار باشد یا زندگی او مقرون به نفاق باشد؟ نه بلکه او به حق با صدق نیت و با وجدان پایدار و ثبات قدم، رهبری کرد (همو، ص 14).
او ساده زیستی پیامبر(ص) (همو، ص27) را ذکر و برخورد احترام آمیز حضرت با عموم مردم را یکی دیگر از ویژگی های والای پیامبر بیان مي نمايد و تهمت های عده ای مبنی بر شهوت پرستی، استفاده از زور در برابر مخالفان و جاه طلبی را رد مي كند و در نقد تهمت شهوت پرستی می گوید:
«با توجه به این که هنگام ظهور او تعدد زوجات به طور نامحدود در تمام عربستان رواج داشت، قطعاً قدری متناقض به نظر می رسد که او با جلوگیری از شهوت رانی و محدود کردن عده زنان برای ازدواج، بخواهد شهوت خودش را بهتر تسکین دهد» (همو، ص 210).
در ادامه می گوید:
«رسول اکرم همان طور که روش و سیره مقدس وی از لحاظ همه صفات فاضله حکم می کند، در موضوع زناشویی نیز که یکی از مهم ترین مباحث حیاتی و اجتماعی است، خودش را نمونه کامل قرار می دهد» (همو، ص 227).
«تاریخ گواه است که وجود پیغمبر9 اسلام نمونه کامل انسانیت است و البته چنین شخصی باید از هوس و شهوت برکنار باشد» (همو، ص 188).
او در ردّ تهمت جاه طلبی پیامبر(ص) می نويسد:
«اینکه محمد به كلي از عیب جاه طلبی مبرّی بود، روی هم رفته از تمام اوضاع و احوال زندگی او مدلل و ثابت است؛ مخصوصاً از این حقیقت مسلم که در حال حیات مشاهده نمود که دینش پایه گذاری شده و ملاحظه کرد که دارای قدرت نامحدود شده است و هیچ گاه در راه بزرگ کردن خودش از آن استفاده نکرد؛ بلکه تا آخرین دقیقه همان سادگی اخلاقش را حفظ کرد» (همو، ص 198).
سیره سیاسی ـ اجتماعی پیامبر اکرم را مورد بحث قرار مي دهد و هم زیستی مسالمت آمیز و احترام حضرت9 به مسیحیان، یهودیان و دیگر اهل ادیان را مبتنی بر احترام و ترحّم متقابل مي شمارد و تهمت هايی از قبیل انتقام جویی از مخالفان و استفاده از زور در تبلیغ اسلام را ردّ مي كند و درباره سیره قضایی پیامبر اکرم(ص) که موجب رفع کینه توزی در آن زمان شد، می گوید:
«قانون او که قصاص را قبل از رسیدگی در محکمه جزایی و بدون اجازه محکمه منع کرده است، اقدامی بود قابل تمجید که جلوی انتقام شخصی و حسّ کینه توزی همشهریان او را که سال ها به جنگ جویی خوی گرفته بودند، می گرفت (همو، ص 199).
درباره احترام به دیگران می گوید:
«محمد به پیروان خودش تعلیم داده که نسبت به مومنین مسیحیت احترام زیاد و مقامی خاص قائل شوند و کلیسای لاتین نتوانست که نظریه عصمت و پاکی مریم عذرا مادر مسیح را از قرآن تبعیت کند». (همو، ص 188).
عفو و گذشت (همان، ص 64) پیامبر اکرم(ص) را در ضمن بیان ویژگی های والای حضرت ذکر و تهمت گسترش و تبلیغ اسلام با زور شمشیر را نقد می کند و می نویسد:
«این موفقیت همه اش نتیجه نبوغ جنگی محمد نبود، بلکه ناشی از آن بود که هم مصلح بود و هم فاتح» (همو، ص 102).
«هیچ وقت نظر نداشت (پیامبراکرم(ص)) عقاید دینی خود را بر دیگران تحمیل کند. بلی دین اسلام را بر دیگران عرضه می داشتند، ولی هیچ گاه آن را با زور و عنف تحمیل نمی کردند (همو، 61).
او در ادامه می نويسد:
«این تصور که در ذهن پاره ای از اشخاص راه یافته است و کسانی هنوز تصور می کنند که دین، که قرآن تعلیم داده، به وسیله شمشیر تبلیغ شده است، اشتباه و خبط خارق العاده ای است، زیرا به طور وضوح همه صاحب نظران و متفکرین بی غرض تصدیق دارند که دین محمد که به وسیله آن نماز و زکات، جانشین خون قربانی های بشری گردیده و دینی که به جای جنگ و نزاع دائم و مستمر روح خیر خواهی و بشردوستی و فضائل اجتماعی را در نفوس دمید، بنابراین بایستی در تمدن اثر و نفوذ مهمی داشته باشد، در حقیقت خیر و برکتی بود برای شرق و بالاخره برای قلع و قمع بت پرستی و مانند روش موسی نیازمند آن بود که بدون مضایقه ابزار و آلات جنگی و وسایل خونریزی را مورد استفاده قرار دهد» (همان).
او در ردّ شبهه خاورشناسان راجع به سلامت روحی پیامبر می نويسد:
«این که کراراً گفته اند محمد9 تحت تأثیر ضربات «صرع» واقع می شد، از گفته های بی اساس و اظهارات ناهنجار یونانی است که خواسته اند به وسیله تهمت تأثیر عوارض چنان مرضی، بر تبلیغ کننده عقیده تازه و بدیع، لکه ای وارد سازند». (همان)

با توجه به نظرهاي خاورشناسان مذکور، نوع نگاه، اهداف تحقیق و به
تبع آن اظهارنظر و آثار خاورشناسان درباره حدیث و سیره عملی حضرت، متفاوت است؛ به گونه اي كه برخي نگرش مثبت و برخي نگاه منفي داشته اند كه نقدپذير است.

1. ابن ابي شيبه، عبدالله بن محمد، مصنف ابن ابي شيبه في الاحاديث وآثار، دارالفكر، بي جا، 1414 هـ.
2. ابن سعد، الطبقات الكبري، دارالكتب، بيروت، 1414 هـ .
3. ابن منظور، لسان العرب، مؤسسه التاريخ العربي، بيروت، 1406 هـ ، ط 1.
4. شاطبي، ابي اسحاق، الموافقات في اصول الشريعة، المكتبة العصريه، بيروت، بي تا.
5. بن فارس، ابي الحسن احمد، معجم مقاييس اللغة، مكتب الاعلام اراسلامي، ص 1404 هـ .
6. الراغب الاصفهاني، ابي الحسن بن محمد، المفردات في غريب القرآن، مكتبة خدمات، بي جا، 1404 هـ .
7. القشيري النيشابوري، ابي الحسن مسلم بن الحجاج، صحيح المسلم، دارالفكر، بيروت، 1421هـ، ط دوم.
8. بخاري، ابي عبدالله ابن محمد بن اسماعيل بن ابراهيم بن المغيرة بن بردزيه، صحيح البخاري، دارالكتب العلميه، بيروت، 1423 هـ ، ط ثاني.
9. ابن حنبل، احمد، مسند، بيت الافكار الدوليه، رياض، 1419هـ .
10. الطبرسي، احمد بن علي، الاحتجاج، انتشارات اسوه، قم، 1416هـ .
11. گلدزيهر، اگناز، العقيدة والشريعة في الاسلام، ترجمه محمد يوسف و آخرون، دارالكتب، مصر، بي تا.
12. ديون پورت، جان، عذر تقصير به پيشگاه محمد و قرآن، ترجمه سيد غلام رضا سعيدي، شركت انتشار، بي جا، 1344هـ ، چ چهارم.
13. راسل هيلز، جان، راهنماي اديان، ترجمه عبدالرحيم گواهي، بي نا، بي جا، بي تا.
14. سبحاني، جعفر، فروغ ابديت، بوستان كتاب، قم، 1385ش، چاپ 23.
15. عبيان المطيري، حاكم، تاريخ تدوين السنة وشبهات المستشرقين، مجلس النشرالعلمي، كويت، 2002م.
16. معماري، داوود، نقد متن حديث از ديدگاه انديشوران شيعه، بوستان كتاب، قم، 1384 ش.
17. عتر، نورالدين، منهج النقد في علوم الحديث، دارالفكر، دمشق، 1997م، ط ثالث.
18. واگلري، دفاع از اسلام، ترجمه فيروز حريرچي، مقدمه ظفر الله خان، كتاب فروشي فروغي، بي جا، بي تا.
19. لينتون، رالف، سير تمدن، ترجمه پرويز مرزبان، نشر دانش، تهران، 1337ش، چ اول.
20. بل، ريچارد، درآمدي بر تاريخ قرآن، بازنگري مونتگمري وات، ترجمه بهاء الدين خرمشاهي، مركز ترجمه قرآن مجيد به زبان هاي خارجي، بي جا، 1382ش.
21. شيني ميرزا، سهيلا، مستشرقان و حديث، نشر هستي نما، تهران، 1385ش.
22. طباطبايي، سيد كاظم، تاريخ حديث شيعه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، تهران، 1388ش.
23. الامين، سيد محسن، اعيان العشيه، مطيع الانصاف، بيروت، 1370هـ .
24. جلالي، سيد محمد رضا، تدوين السنة الشريعة، مكتب الاعلام الاسلامي، قم، 1418 هـ ، ط 2.
25. عاملي، شيخ حر، وسائل الشيعة، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، قم، 1414 هـ.
26. الصنعاني، عبدالرزاق ابي بكر بن همام، بن نافع، المصنف، تحقيق نصر الدين الازهري، دارالكتب العلميه، بيروت، 1421 هـ ، ط 1.
27. النصري المصري، عبدالله بن محمد بن علي شرف الدين، ابومحمد، شرح المعالم في اصول الفقه، عالم الكتب، بيروت، بي تا.
28. الهندي، علاء الدين علي المتقي بن حسام الدين، كنزالعمال في سنن الاقوال والافعال، مؤسسة الرساله، بيروت، 1405 هـ ، ط 5.
29. الطبرسي، علي الفضل بن الحسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، بيروت، 1415هـ ، ط 2.
30. فصلنامه علوم حديث، دانشكده علوم حديث، سال نهم، زمستان 1383، ش 34.
31. آمسترانگ، كرن، زندگي نامه پيامبر اسلام، ترجمه كيانوش حشمتي، نشر ني، تهران، 1385 ش.
32. گيورگيو، كونستاوبرژيل، محمد، پيغمبري كه از نو بايد شناخت، ترجمه ذبيح الله منصوري، اميركبير، تهران، بي تا.
33. الشهيد الاول، محمد بن جمال الدين مكي العاملي، الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقيه، مؤسسه اسماعيليان، قم، 1417هـ .
34. مظفر، محمد رضا، اصول الفقة، مكتب الاعلام الاسلامي، قم، 1416 هـ .
35. الجوابي، محمدظاهر، الجرح والتعديل بين المتشدوين والمتأهلين، دارالعربيه، بي جا، بي تا.
محمدي ري شهري، منتخب ميزان الحكمة، دارالحديث، قم، 1421هـ .